آلودگی هوا ، عامل قطعی زوال عقل است

جالبینو ؛ دکتر مهدی صفدریان*- نشریه معتبر علمی Lancet در گزارش سال ۲۰۲۴ خود در خصوص “پیشگیری، مداخله و مراقبت از زوال عقل” به بررسی و بروزرسانی عوامل خطر شناخته شده و مرتبط با این بیماری بر اساس آخرین مطالعات و مقالات علمی پرداخته و شواهد جدیدی از کاهش خطر زوال عقل از طریق مدیریت عوامل خطر آن ارائه داده است(1).

زوال عقل یا دمانس که به کاهش تدریجی عملکردهای شناختی از جمله حافظه، استدلال، قدرت تکلم و توانایی های اجرایی اطلاق می گردد،  ناشی از فرآیند طبیعی پیری نبوده  و به‌طور قابل‌توجهی عملکردهای شخصی، اجتماعی یا شغلی فرد را مختل می نماید(2).

بر اساس گزارش نشریه لنست، آلودگی هوا به عنوان یکی از ۱۴ عامل خطر قابل اصلاح مرتبط با زوال عقل در کنار “تحصیلات ناکافی در سنین پایین، کم‌تحرکی، دیابت، کلسترول بالا، فشار خون بالا، چاقی، استعمال دخانیات، مصرف زیاد الکل، کاهش شنوایی، از دست دادن بینایی، آسیب‌های مغزی، افسردگی و انزوای اجتماعی” شناخته شده و تاکید می شود که مدیریت این موارد می‌تواند تقریباً نیمی از موارد زوال عقل را پیشگیری یا به تأخیر بیندازد. 

بر طبق این گزارش، از سال ۲۰۱۹ بیش از  ۹ مطالعه مروری سیستماتیک و متاآنالیز گزارش داده‌اند که آلودگی هوا با افزایش خطر زوال عقل مرتبط است. مطالعات موجود در این گزارش رابطه‌ای قوی بین کاهش کیفیت هوا و افزایش خطر ابتلا به این بیماری نشان داده و بیان می‌کنند که آلودگی هوا با مکانیسم‌هایی مانند استرس اکسیداتیو، التهاب مزمن، و آسیب‌های عروقی مغز می‌تواند به آسیب‌های شناختی منجر شود.

برخی از آمار و یافته‌های کلیدی این گزارش عبارتند از:

جمعیت‌های تحت تأثیر: مناطق با آلودگی هوای بالا، به‌ویژه در کشورهای با درآمد پایین و متوسط، بیشترین خطر را برای دمانس دارند. مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق ریز کوچکتر از ۲.۵ میکرومتر (PM2.5) و گازهایی مانند نیتروژن دی‌اکسید (NO₂) در این مناطق، خطر ابتلا به دمانس را به طور معناداری افزایش می‌دهد.

اثرات پیشگیرانه: کاهش مواجهه با آلودگی هوا می‌تواند خطر دمانس را بین 15 تا 20 درصد کاهش دهد. چنانچه در یک مطالعه کوهورت فرانسوی نشان داده شد، کاهش سطح PM2.5 در یک دوره 12 ساله به کاهش خطر دمانس منجر شده است. همچنین، بهبود کیفیت هوا در ایالات متحده، شامل کاهش PM2.5 و NO₂ در طول یک دهه، خطر دمانس را در زنان مسن به طور قابل‌توجهی کاهش داده است.

مطالعات طولی: تحلیل‌های بلندمدت نشان می‌دهند که افزایش 10 میکروگرم بر متر مکعب در PM2.5 خطر دمانس را تا 8 الی 10 درصد افزایش می‌دهد. در این رابطه یک مطالعه 7 ساله در ایالات متحده با بیش از 18 میلیون شرکت‌کننده نشان می دهد که افزایش 1 میکروگرم بر متر مکعب در غلظت کربن سیاه (جزئی از PM2.5) با افزایش خطر دمانس مرتبط بوده است. همچنین، پژوهشی بر روی 2927 ساکن سوئد با میانگین سنی 74 سال نشان دهنده اثرات منفی شدیدتر آلودگی هوا در افراد با بیماری‌ زمینه ای قلبی عروقی بود.

مزایای سیاست‌های کاهش آلودگی: اجرای سیاست‌هایی برای کنترل انتشار گازهای گلخانه‌ای و کاهش PM2.5 در برخی کشورها به کاهش معناداری در نرخ دمانس طی سال‌های اخیر منجر شده است.

گزارش لنست 2024 تأکید دارد که آلودگی هوا به طور قابل‌توجهی خطر دمانس را افزایش می‌دهد و کاهش آلودگی هوا را گامی حیاتی برای پیشگیری از این بیماری می‌داند. نویسندگان گزارش خواستار اجرای فوری دستورالعمل‌های جهانی کیفیت هوا و تدوین سیاست‌های جامع برای بهبود کیفیت هوا، به‌ویژه در مناطق آلوده، شده‌اند. 

نکته قابل توجه در این گزارش، نبود مطالعه مرتبط از کشور ایران در میان مطالعات مورد استناد گزارش می باشد. به طوری که طبق آخرین جستجوی انجام شده در پایگاه مقالات علمی پژوهشی 3Pubmed، هیچ مطالعه ای که مستقیماً به بررسی ارتباط آلودگی هوا و بروز دمانس در کشور ایران و یا شهرهای بزرگ مانند تهران بپردازد وجود نداشت که این خود می تواند حکایت از ناشناخته بودن اثرات مخرب طولانی مدت آلودگی هوا با توجه به آلاینده های محیطی بر عملکرد مغزی شهروندان ایرانی در شرایط موجود داشته باشد.

با این حال، وضعیت آلودگی هوای تهران طی سال‌های اخیر و به‌ویژه در سال ۱۴۰۳، نشان‌دهنده روند افزایش غلظت ذرات معلق PM2.5 و NO₂ بوده و میانگین سالانه این ذرات همچنان بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی و ملی برای کیفیت هوای سالم است. این وضعیت نشان‌دهنده فشار جدی بر سلامت عمومی و نیاز به اقدامات فوری برای کاهش منابع آلاینده است.

*پزشک و پژوهشگر ایرانی در سوئیس

منابع:
1.  Livingston G, Huntley J, Liu KY, Costafreda SG, Selbæk G, Alladi S, Ames D, Banerjee S, Burns A, Brayne C, Fox NC, Ferri CP, Gitlin LN, Howard R, Kales HC, Kivimäki M, Larson EB, Nakasujja N, Rockwood K, Samus Q, Shirai K, Singh-Manoux A, Schneider LS, Walsh S, Yao Y, Sommerlad A, Mukadam N. Dementia prevention, intervention, and care: 2024 report of the Lancet standing Commission. Lancet. 2024 Aug 10;404(10452):572-628. doi: 10.1016/S0140-6736(24)01296-0. Epub 2024 Jul 31. PMID: 39096926.
2.  Arvanitakis Z, Shah RC, Bennett DA. Diagnosis and Management of Dementia: Review. JAMA. 2019;322(16):1589–1599. doi:10.1001/jama.2019.4782
3.  (“Dementia”[Mesh]) AND “Air Pollution”[Mesh] AND ((Iran[Title]) OR (Tehran[Title])), 29.12.2024