هرم‌های مصر باستان از برجسته‌ترین نمادهای تمدن بشری به شمار می‌روند که نه‌تنها عظمت معماری، بلکه باورها و قدرت فراعنه را نیز به نمایش می‌گذارند. این سازه‌های بی‌نظیر در طول دوران سلطنت فراعنه، از پادشاهی کهن تا میانه ساخته شدند و اوج آن را می‌توان در اهرام ثلاثه و هرم بزرگ جیزه مشاهده کرد.
با این حال و در دوران پادشاهی نوین، فراعنه به‌طور ناگهانی از ساخت هرم‌های عظیم دست کشیدند و به دفن در «دره پادشاهان» روی آوردند. امنیت مقبره‌ها و جلوگیری از غارت، از جمله عوامل اصلی این تغییر به حساب می‌آیند. از سوی دیگر، «دره پادشاهان» با جغرافیای طبیعی منحصربه‌فرد خود و قله‌ای شبیه به هرم، جایگزینی مناسب برای باورهای مذهبی آنان در ارتباط با صعود به زندگی پس از مرگ بود.
به گزارش کجارو، ساخت هرم‌ها برای فراعنه مصر متوقف شد؛ اما افراد ثروتمند دیگری، این سنت را ادامه دادند. این تغییرات، نه‌تنها داستانی از تحولات مذهبی، امنیتی و فرهنگی مصر باستان را بازگو می‌کنند، بلکه بازتابی از تعامل انسان با محیط و اعتقادات او در طول تاریخ هستند.
ساخت اهرام؛ از اوج تا افول
فراعنه مصر در طول بیش از هزار سال، اهرام عظیمی ساختند و اغلب آن‌ها، زیر یا درون این بناها به خاک سپرده شدند. ساخت این اهرام از دوران سلطنت پادشاه «جوزر» (Djoser؛ حدود ۲۶۳۰ تا ۲۶۱۱ قبل از میلاد) شروع شد که هرم پلکانی را در «سقاره» (Saqqara) ساخت و تا زمان پادشاهی «اهمسه یکم» (Ahmose I؛ حدود ۱۵۵۰ تا ۱۵۲۵ قبل از میلاد) ادامه داشت؛ پادشاهی که آخرین هرم سلطنتی شناخته‌شده را در شهر «ابیدوس» (Abydos) بنا کرد.
این اهرام نمادین در واقع، قدرت، ثروت و باورهای دینی فرعون‌های مصر را به نمایش می‌گذاشتند. با این حال، این سوال پیش می‌آید که چرا مصریان باستان، کمی پس از آغاز سلسله جدید پادشاهی، ساخت اهرام را متوقف کردند؟
ساخت اهرام پس از سلطنت «اهمسه یکم»، در مصر باستان کاهش یافت و اجساد فراعنه به‌جای این اهرام، در جایی موسوم به «دره پادشاهان» در نزدیکی پایتخت باستانی مصر یعنی «تبس» (Thebes) به خاک سپرده می‌شدند؛ جایی که امروزه به نام «اقصر» (Luxor) شناخته می‌شود.
بر اساس اطلاعات پروژه نقشه‌برداری تبس، قدیمی‌ترین مقبره سلطنتی تاییدشده در این دره، به دوران پادشاه «تحوتموس یکم» (Thutmose I؛ حدود ۱۵۰۴ تا ۱۴۹۲ قبل از میلاد) بازمی‌گردد. این احتمال می‌رود که پیش از او، پادشاه «آمنهوتپ یکم» (Amenhotep I؛ حدود ۱۵۲۵ تا ۱۵۰۴ قبل از میلاد) نیز مقبره‌اش را در این دره ساخته باشد؛ اگرچه این موضوع، همچنان در میان مصرشناسان جای بحث دارد.
چرا ساخت اهرام متوقف شد؟
به‌طور کامل مشخص نیست که چرا فراعنه از ساخت اهرام سلطنتی دست کشیدند؛ اما این امکان وجود دارد که یکی از عوامل اصلی، نگرانی‌های امنیتی بوده باشد.
«پیتر در مانوئلیان» (Peter Der Manuelian)، استاد مصرشناسی دانشگاه هاروارد، دراین‌باره چنین توضیح می‌دهد:
نظریه‌های زیادی وجود دارد؛ اما از آنجایی که اهرام، به‌طور اجتناب‌ناپذیری غارت می‌شدند، پنهان کردن مقبره‌های سلطنتی در یک دره دورافتاده، حفر شده در دل سنگ و احتمالا تحت نظارت نگهبانان بسیار، قطعا نقشی در این تصمیم داشته است.
«ایدن دادسون» (Aidan Dodson)، استاد مصرشناسی دانشگاه «بریستول» (Bristol) نیز عقیده دارد:
حتی پیش از اینکه مصری‌ها از ساخت اهرام برای پادشاهان دست بکشند، دفن در اتاق تدفین زیر هرم را متوقف کرده بودند. در آخرین هرم سلطنتی که هرم «اهمسه یکم» در ابیدوس بود نیز اتاق تدفین را بیش از نیم کیلومتر دورتر و در عمق بیشتری از بیابان، پشت هرم قرار داده بودند.
یکی از اسناد تاریخی که ممکن است سرنخ‌های مهمی در این زمینه ارائه دهد، توسط مردی به نام «ایننی» (Ineni) نوشته شده است که مسئول ساخت مقبره «تحوتموس یکم» (Thutmose I) در دره پادشاهان بود. «ایننی» در نوشته‌های خود اعتراف می‌کند:
من به‌تنهایی بر حفاری مقبره سنگی اعلیحضرت نظارت کردم؛ هیچ‌کس ندید و هیچ‌کس چیزی نشنید.
به گفته «آن میسی راث» (Ann Macy Roth)، استاد تاریخ هنر و مطالعات عبری در دانشگاه نیویورک، این روایت به‌وضوح نشان می‌دهد که رازداری، مسئله بسیار مهمی در آن روزگار بوده است.
علاوه بر این، توپوگرافی طبیعی دره پادشاهان، می‌تواند به‌خوبی توضیح دهد که چرا این منطقه به محل محبوبی برای مقبره‌های سلطنتی تبدیل شده بود. این دره، قله‌ای به نام «القرن» (el-Qurn) یا «گرن» (Gurn) دارد که از نظر ظاهری، شبیه یک هرم است. مصرشناسی موسوم به «میروسلاو بارتا» (Miroslav Bárta)، درباره این موضوع چنین می‌گوید:
این قله شباهت زیادی به یک هرم دارد؛ بنابراین به‌نوعی، تمام مقبره‌های سلطنتی ساخته شده در این دره، زیر یک هرم قرار گرفته‌اند.
برای فراعنه مصر، هرم‌ها اهمیت زیادی داشتند؛ زیرا به گفته «مارک لنر» (Mark Lehner)، مدیر و رئیس موسسه پژوهش‌های مصر باستان و نویسنده کتاب «هرم‌های کامل: حل رازهای باستانی» (The Complete Pyramids: Solving the Ancient Mysteries)، هرم‌ها محلی برای «عروج و دگرگونی» به سوی زندگی پس از مرگ محسوب می‌شدند.
از سوی دیگر، به نظر می‌رسد که توپوگرافی اقصر (دره پادشاهان) که در دوران پادشاهی نوین (۱۵۵۰ تا ۱۰۷۰ قبل از میلاد) به پایتخت مصر تبدیل شد، احتمالا در کاهش ساخت هرم‌ها نقش داشته باشد.
«ایدن دادسون» دراین‌باره می‌گوید:
این منطقه، فضای بسیار محدودی دارد و پر از پستی بلندی‌ها و ناهمواری‌های طبیعی است.
به عبارت دیگر، دادسون معتقد است که پایتخت باستانی، احتمالا آن‌قدر کوچک و از نظر معماری، چالش‌برانگیز بود که امکان ساخت هرم‌های جدید در آن وجود نداشت؛ چراکه برای ساخت اهرام، باید به سراغ زمین‌های مسطح و وسیع رفت.
ظهور مقبره‌های زیرزمینی
تغییرات مذهبی که بر ساخت مقبره‌های زیرزمینی تاکید داشتند، دلیل احتمالی دیگری برای کنار گذاشتن هرم‌های بزرگ توسط مصریان هستند. «میروسلاو بارتا» توضیح می‌دهد که در دوران پادشاهی نوین، مفهومی درباره «سفر شبانه فرعون از میان جهان زیرین» به‌شدت محبوب شد و این امر، مستلزم نقشه‌های پیچیده مقبره‌هایی بود که در بستر سنگی زیرزمین، تراشیده شده بودند.
مقبره‌های زیرزمینی حفرشده در دره پادشاهان، به‌خوبی با این مفهوم هم‌خوانی داشتند و چرایی ترجیح این سبک معماری را بر ساخت هرم‌های عظیم، توجیه می‌کردند.
در حالی که فراعنه مصر، ساخت هرم‌ها را متوقف کردند، افراد ثروتمند، همچنان به‌شکل خصوصی به این کار ادامه می‌دادند. به‌عنوان مثال، باستان‌شناسان در سال ۲۰۱۴ میلادی اعلام کردند که در ورودی مقبره‌ای ۳,۳۰۰ ساله در «ابیدوس» که برای کاتبی موسوم به «هورمهب» (Horemheb) ساخته شده بود، یک هرم به ارتفاع هفت متر به چشم می‌خورد.
در طول هزاره اول پیش از میلاد، ساخت هرم در «نوبیا» (Nubia) نیز محبوب شد؛ منطقه‌ای که شامل سودان امروزی و بخش‌هایی از جنوب مصر است. «نوبی‌ها»، هرم‌هایی را برای خانواده سلطنتی و همچنین افراد عادی می‌ساختند؛ اما تعداد دقیق هرم‌های ساخته شده، مشخص نیست.
هرم های نوبیا (Nubia)
به گفته «مارک لنر»، حدود ۱۸۰ هرم سلطنتی شناسایی شده‌اند؛ اما تحقیقات باستان‌شناسی اخیر نشان داده که تعداد بسیار بیشتری هرم، برای افراد عادی ساخته شده است.
حاکمان «نوبیا» تا حدود ۱۷۰۰ سال پیش، به ساخت هرم‌ها ادامه دادند که این امر می‌تواند، نشان‌دهنده تداوم و اهمیت این معماری، حتی خارج از سرزمین مصر باشد.
پرسش‌های متداول
چرا فراعنه مصر، ساخت هرم‌ها را متوقف کردند؟
با توجه به مشکلات امنیتی و غارت مقبره‌ها، به‌جای ساخت هرم، ساخت آرامگاه‌های مخفی در دره پادشاهان ترجیح داده شد. همچنین، تغییرات مذهبی و محدودیت‌های توپوگرافی اقصر نیز در این تصمیم نقش داشتند.
آیا ساخت هرم‌ها پس از توقف آن توسط فراعنه، ادامه یافت؟
پس از توقف ساخت هرم توسط فراعنه مصر، افراد ثروتمند خصوصی و نوبی‌ها، همچنان به ساخت هرم ادامه می‌دادند. در نوبیا، هرم‌هایی برای ثروتمندان و افراد عادی ساخته می‌شد و این روند، تا حدود ۱۷۰۰ سال پیش ادامه داشت.
