ساخت کتیبه‌های آجری و سردرها شامل سردر خانه‌ها، سردر پنجره‌ها یا سنتوری‌ها که اقتباسی از معماری غربی است در دوره قاجار رونق گرفت و در تهران به شدت مرسوم شد.
کتیبه ابزاری برای آشنایی با هویت خانه ها و شناخت اندیشه و اعتقادات ملی و مذهبی صاحب خانه ها بود و در تهران دوره قاجاری که معماری درون گرا داشت، طرحی نو به حساب می آمد. کتیبه های روزگار قدیم تهران را به ۲ دسته می توان تقسیم کرد.
دسته نخست شامل تزئیناتی مثل گل نیلوفر یا فرشته بالدار و نبرد انسان با موجودات اساطیری و. . به دوره ایران باستان تعلق دارد. دسته دوم عناصر تزئینی که در کتیبه ها به چشم می خورد برگرفته از معماری اسلامی است و در هنرهایی همچون کاشیکاری، اسلیمی، آجرکاری و فلس ماهی تبلور پیدا می کند و دسته آخر تزئینات اروپایی شامل گردن بندی ها، برگ برگی یا گلدانی و گل فرنگی است که در دوره قاجار وارد معماری ایرانی شد و لندنی کاری ها و گچ بری هایی که از معماری دوره قاجار به جا مانده به همین دسته تعلق دارد.
داریوش شهبازی، تهران پژوه درباره ابداع انواع کتیبه های آجری با نقش کاشی در پایتخت می گوید: «کتیبه های آجری با گذشت زمان توسط معمارها و هنرمندان قدیمی به نسل های بعدی منتقل شده و انواع کتیبه سازی مثل شطرنجی، لوزی، زیگ زاگ و رج چین، گیاهی، حصیری، جناقی، قطارچین و … را ابداع کردند. این کتیبه ها بیشتر روی سر در یا پنجره خانه های قدیمی و تاریخی اودلاجان اجرا می شد و بسیاری از آنها با گذشت زمان از بین رفت.»
یکی از اصول کتیبه سازهای دوره قاجار این بود که نامشان را روی کاشی ها حک نمی کردند و به همین دلیل نام یا به عبارتی معدود کتیبه سازهای دوره قاجار روی کاشی های کتیبه های تاریخی به جا مانده است.
کتیبه سازها یا کاشیکارها که افراد فروتنی بودند نامشان را پشت کاشی ها حک می کردند اما تعداد محدودی از آنها مثل محمد قلی خان شیرازی با پسوند «ذره خاکسار» نامشان و تاریخ ساخت کتیبه را با خط نستعلیق روی کاشی های پایین کتیبه به یادگار می گذاشتند.
شهبازی درباره هویت استادکارهای کاشی کار و کتیبه ساز در تهران قدیم می گوید: «کاشی گری یا کاشی پزی در دوره قاجار یک هنر تخصصی بود چون ساخت و رنگ دادن به انواع کاشی از فرمول ها و دمای متفاوتی پیروی می کرد. استادکارها برای قوام پیدا کردن کاشی باید چند بار کاشی را داخل کوره قرار می دادند و خارج می کردند و بسیاری از نسل های قبل این فرمول ها را یاد گرفته بودند. نخستین طایفه ها در حرفه و هنر کاشی گری و کتیبه سازی در تهران، اصفهانی‌ها، شیرازی‌ها، کاشانی ها و یزدی ها بودند و کاشی گری یا کاشی پزی در تهران در انحصار آنها بود.»
منبع: همشهری
