سفر به ایران قدیم؛ چه کسی شاه را ترور کرد؟ نگاهی به مطبوعات سال ۱۳۲۷ و گزارش‌ها درباره‌ی ترور شاه
در این مطلب نگاهی به نوشته های مطبوعات ایران درباره ترور شاه در سال 1327 داریم.
۱۵ بهمن ۱۳۲۷، شاه جوان برای شرکت در مراسمی به دانشگاه تهران رفت و درب دانشکده حقوق توسط ناصرفخرآرایی در ظهر همان روز ترور شد.
در ادامه گزارشی از روزنامه اطلاعات به تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۲۷ را می‌خوانیم:
۱۵ بهمن ۱۳۲۷، شاه جوان برای شرکت در مراسمی به دانشگاه تهران رفت و درب دانشکده حقوق توسط ناصرفخرآرایی در ظهر همان روز ترور شد. این کلیت ماجرایی است که در پی آن حزب توده غیرقانونی اعلام شد، آیت الله کاشانی مورد دستگیری قرار گرفت و پیشروی شاه برای کسب قدرت بیشتر در نهاد‌های قانونی شدت پذیرفت. اگرچه بعد از تمامی این سال‌ها هنوز ابعاد پنهانی از این پرونده وجود دارد که بی پاسخ مانده است. نورالدین کیانوری دبیرکل حزب توده نیز یکی از متهمین این پرونده بود که خودش ارتباط با فخرآرایی را همواره رد کرده است. کیانوری در خاطرات خود نوشته است:
روز ۱۵ بهمن پس از انجام تظاهرات بر مزار دکتر ارانی به شهر آمدم کمی در دفتر حزب کار کردم و شب به خانه رفته و خوابیدم؛ بدون اینکه حتی از رادیو خبر تیراندازی به شاه را شنیده باشم کمی پس از نیمه شب به خانه ما ریختند و مرا بازداشت کردند. همسرم مریم را بازداشت نکردند. پس از اینکه مرا بردند مریم فوراً از خانه بیرون رفت و به منزل یکی از بستگانش رفت. کمی پس از بیرون رفتن مریم مأمورین فرمانداری نظامی دوباره برای بازداشت مریم به خانه ما ریختند و این بار تمام کتاب‌های مرا که کتابخانه نسبتاً مفصلی بود با خود بردند ولی به انانیه خانه و لباس دستبردی نزدند. عده دیگری از رهبران حزب را به همین ترتیب گرفته بودند به این ترتیب این جریان پیش آمد و رژیم هم که به علت آن مقدمه‌ای که گفتم در تدارک ضربه به حزب بود از موقعیت استفاده کرد.
«ارگانی می‌گفت ناصر فخرآرایی فردی بود که از عدم موفقیت در زندگی رنج می‌برد و به این فکر افتاده بود که شاه را بکشد. اینکه سرویس‌های غرب می‌خواسته‌اند شاه را بکشند و از این راه نهضت را سرکوب کنند به دو دلیل پایه جدی ندارد یکی اینکه سرویس‌های غرب از شاه ناراضی نبودند و بهتر از همه به دست خود شاه می‌توانستند نهضت را سرکوب کنند، چنانکه پس از ۲۸ مرداد به جنایت بارترین شکل انجام دادند. دوم اینکه اگر دست سرویس‌های غرب در کار بود لااقل بک اسلحه درستی به دست قاتل می‌دادند که قشنگ در آن گیر نکند تنها یک فرض را می‌توان مورد بحث قرار داد و آن این است که ناصر فخرآرایی را گرداننده دیگری، بطور مستقیم یا غیرمستقیم، راهنمایی می‌کرده و او را از یک سو به حزب توده مربوط می‌ساخته و از سوی دیگر از راه مدیر روزنامه پرچم اسلام به آیت الله کاشانی کسی که ناصر فخرآرایی را در همانجا به ضرب گلوله کشته است.»
در ادامه گزارشی از روزنامه اطلاعات به تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۲۷ را می‌خوانیم:
سوء قصد باعلیحضرت شاه ایران
رادیو لندن – دیروز بعد از ظهر در تهران سوء قصدی بر علیه اعلیحضرت محمدرضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران روی داد. اعلامیه‌ای که از طرف در بار شاهنشاهی صادر شده حاکیست که حالت مزاجی شاهنشاه رضایت بخش بوده و هیچگونه نگرانی وجود ندارد. این حادثه موقعی روی داد که اعلیحضرت شاهنشاه برای افتتاح جشن سالیانه دانشگاه می‌خواستند وارد دانشکده حقوق شوند.
در این اثناء حوالی به عنوان مخبر عکاس در حالیکه تظاهر به عکس‌برداری می‌نمود، طپانچه‌ای به سرعت از خلاف دوربین عکس بیرون آورده و پنج تیر به طرف معظم له شلیک کرد که در گلوله به صورت و پشت ایشان اصابت نمود و بلافاصله معظم له به بیمارستان رفته و بعد از پانسمان به کاخ سلطنتی رفتند و استراحت نمودند و از همان ساعت حکومت نظامی در تهران اعلام و عبور و مرور شبانه قدفن گردید. گزارش خبر‌گزاری‌ها حاکیست که روز پنجشنبه در حدود هزار نفر دانشجو در مقابل عمارت مجلس شورای ملی تظاهرات کرده و الغای امتیاز هر کت نفت انگلیس و تعطیل بانک انگلیس را در ایران خواستار بودند. گزارش سایر خبر‌گزاری‌ها نیز در این زمینه رسیده است که برای احتراز از تکرار از طبع آن خودداری می‌شود.
فوق‌العاده دیشب
برای رفع نگرانی و تشویش مردم که دیروز عصر دقایق بسیار سختی را می‌گذراندند، اداره اطلاعات تصمیم گرفت با انتشار فوق‌العاده خوانندگان را از حادثه قوم سوء قصد خائنانه آگاه سازد. با اینکه انجام این منظور به واسطه تعطیل جمعه و نبودن کارگران و نیز نبودن وسایل کار مشکل بود. برای اینکه مژده سلامت اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به اهالی پایتخت داده شود بانتشار فوق‌العاده زیر مبادرت شد و چون بشارت سلامتی ذات شاهانه بود هیچگونه قیمتی برای فروش آن تعیین نکردید و مجانی داده شد و در سرلوحه نیز قید گردید ولی متأسفانه شنیده شد که روزنامه فروه‌ها که متوجه اضطراب و نگرانی مردم بودهاند سوء استفاده نموده به هر قیمتی توانسته‌اند این فوق‌العاده مجانی را فروخته‌اند.
اداره نسبت با ین پیش آمد که نمی‌تواند فروشندگان آزاد روزنامه را ملزم بانضباط کند ابراز تأسف می‌کند. برای اینکه خوانندگان شهرستان‌ها و همچنین مشترکین از تمام گزارش و جریان امر مسبوق شوند ابتدا متن فوق‌العاده دیشب را دیلا درج می‌نمائیم سپس بذار وقایع دیگری پردازیم.
اینک متن فوق‌العاده
شاه سلامت است
خداوند نگهدار شاه بود پنج گلوله مثل باران از فاصله نزدیک به سمت شاهنشاه ایران شلیک شد فقط خواست خداوند بود که شاه سلامت ماند.
امروز به مناسبت روز پانزدهم بهن دانشگاه جشنی برپا کرده بود که قرار بود اعلیحضرت همایون شاهنشاهی در ساعت سه بعد از ظهر به تالاردانشکده حقوق تشریف فرما شوند استادان دانشگاه و مدعوین در تالار به انتظار تشریف فرمایی اعلیحضرت همایونی نشسته بودند چند دقیقه از ساعت پانزده گذشته بود ده سه نفر از افراد اسکورت شاهنشاهی به اتفاق یک پلیس داخل تالار دانشکده شده‌اند و پس از چند نگاه مرموز بدر‌های اطراف تالار از در خارج شدند. این موضوع کنجکاوی اشخاصی را که در تالار بودند تحریک کرد و چند نفری از تالار خارج شدند و بلافاصله معلوم شد که شخصی که لباس قهوه‌ای شکلاتی در بر داشته هنگامی که اعلی حضرت همایونی از اتومبیل پیاده می‌شدند با رولور پنج تیر به طرف ایشان شلیک می‌کند که ۳ تیر به کلاه ایشان و دو تیر یکی از روی گونه و لب ایشان بدون اینکه به دندان‌ها و فک صدمه‌ای برساند و یک تیر از روی کتف چپ ایشان که پیراهن را سوزانده و جراحتی به پشت وارد آورده کرده است.
در این هنگام در تالار دانشکده اقوال مختلفی را جسم به اصابت تیر با علیحضرت همایونی دو دهان‌ها شایع شده بود ولی بلافاصله مژده سلامتی اعلیحضرت بسمع حضار رسید که تا اندازه‌ای وقع تشویش کرد ولی چون هنوز مدعوین از یک مرجع رسیلی کسی غیر نکرده بودند منتظر بودند له اطلاع رسمی به آن‌ها برسد.
در ساعت سه و سی و پنج دقیقه بعد از ظهر آقای سرهنگ دختری رئیس دژیانی مر در تالار دانشکده آمده و مژده سلامتی اعلیحضرت همایونی را رسما اعلام داشتند و گفتند در تیر سطحی یکی برروی لب و دیگری برپشت اعلی حضرت همایونی اصابت کرده است و بهیچوجه خطری متوجه لیست و در کمال سلامتی می‌باشند. ببعض اینکه موده سلامتی شاهنشاه در تالار اعلان گردید حضار با شادمانی بی نظیری مدت‌ها تف زدند و ابراز خوشحالی کردند و خدا را شکر نمودنند که شاهنشاه ایران از این خضر یزوک بسلامت ر‌هایی یافته‌اند.
از کش که برهبری آقای پرویز محمود بود بلا فاصله سرود اهنشاهی نواخت و همه حضار قیام نمودند و بار دیگر ابراز شادمانی و شکر‌گذاری کردند. چند دقیقه بعد آقای رئیس شهربانی و آقای نادر آراسته وزیر پست و تلگراف که همراه شاهنشاه به بیمارستان رفته بودند در تالاردا شنده حضور یافتند و بار دیگر سلامتی ذات شاهانه را اعلام نمودند این بود جریان داخل تالار دانشکده حقوق در اما جریان خارج از تالار شاهنشاه در سه دقیقه زودتر از ساعت مقرر یعنی ٣ دقیق القبل از ساعت سه بعد از ظهر از در بزرگ دانشگاه داخل شده جلوی دانشکده حقوق از اتومبیل پیاده می‌شوند. در همین موقع موزیک مارش سلام را مهتر از در اعلی مغیرت همایونی در حال سلام از جلوی کاره احترام عبور می‌کنند.
در جلوی در ورودی دانشکده هیئت دولت قرار گرفته بودند در این میانه چند خبر‌نگار عکاس جراید هم دیده می‌شدند که یکی از خبرنگاران از پشت کارد گذشته و در فاصله نزدیکی شاهنشاه در حالی که دوربین عکاسی هم داشته با هفت تیر شروع به شلیک یطرف اعلیحضرت همایونی می‌نماید از ۳ تیر اول که از لوله هفت تیر خارج می‌شود سه تیر کلاه اعلیحضرت را از یکطرف سوراخ نموده از طرف دیگر خارج می‌شود تیر چهارمی از روی لب و گونه راست عبور می‌کند و در همین موقع فوراً اعلیحضرت خم می‌شوند و خون جاری می‌شود و در این صورت تیر پنجمی که از لوله خارج شد به پشت اعلیحضرت ست کنف چپ ایشان اصابت نموده از پالتو و لباس زیرین گذشته جراحاتی به پشت وارد می‌اورد و سوء قصد‌کننده دیگر مجال برای خالی کردن تیر ششمی پیدا نمی‌کند
سرتیپ صفاری رئیس شهربانی با هفت تیر خود تیری بپای او می‌زند و سوء قصد‌کننده دیگر موفق به خالی کردن گلوله نشده و هفت تیر را بطرف اتومبیل پرت می‌کند در همین موقع تیر دیگری از طرف یکی از افراد کارد به طرف سوء قصد‌کننده خالی می‌شود که بزمین می‌افتد و چند تن دیگر از افراد کارد او را بختی مضروب می‌نمایند یک دانشجوی بیگانه تبعه چک اسلواکی که در دانشگاه مشغول تحصیل بوده است در همین موقع بیالین سوء قصد‌کننده می‌آید که او را هم باسا پر مخبر بن عکاس دستگیر می‌نمایند.
اعلیحضرت همایونی در این موقع که آقای نادر آراسته در مقابل ایشان بودهاند و دستشان مقابل صورت خون آلودشان بود می‌فرمایند و کتر برسانید و خودشان سوار اتومبیل می‌شوند و باتفاق آقای سرهنگ دفتری مریضخانه یوسف آباد تشریف فرما می‌شوند و پس از اینکه لباس ایشان را بیرون می‌آورند معلوم می‌شود که به حمد الله هیچگونه خطری متوجه شاهنشاه نیست. در بیمارستان چند بخیه روی لب ایشان‌زده‌اند و قسمت جراحت پشت را پانسمان می‌نمایند و در ساعت چهار و چهل دقیقه به کاخ سلطنتی مراجعت می‌فرمایند.
اما هویت سوء قصد‌کننده
سو قصد‌کننده براثر اصابت دو تیر و ضربات زیاد از یا در می‌افتد و همینکه برای هویت او تجسس می‌کنند شناسنامه و کارت مخیری – روزنامه پرچم اسلام را از داخل جلد عکاسی که پر کردنش آویخته بود بیرون می‌آورد. نام سوء قصد‌کننده ناصر فخرآرایی بوده که فوراً او را به مریضخانه شهربانی می‌برند و تحت معالجه قرار می‌دهند که شاید معالجه شده و تحقیقات از او به عمل آید و اظهار تأسف می‌شود از اینکه چرا تیر دوم خالی شده و به او اصابت کرده است به همین جهت در بیمارستان خون به او تزریق می‌کنند که از هر گذشتن از جلوگیری شود.
جلسه هیئت دولت
پس از آنکه اعلیحضرت همایونی بیمارستان یوسف آباد تشریف فر ماندند بلافاصله جلسه هیئت وزیران در کاخ و زارت امور خارجه هر اطلاق آقای ساعد نامت وزیر که هنوز بستری هستند و پیوسته در تماس خبر بودند تشکیل شد؛ به محض اینکه اعلیحضرت همایونی به کاخ سلطنتی تشریف فرما شدند آقای ساعد به وسیله تلفن مراتب مسرت و خوشنودی هیئت دولت را به وسیله آقای جم، وزیر دربار به عرض شاهانه رسانده و جلسه هیئت وزراء مشغول کار شد.
صدور اعلامیه
اولین اقدامی که دولت انجام داد صدور اعلامیه‌ای بود که ذیلا برای استحضار هموم انتشار می‌یابد
متن اعلامیه
در ساعت پانزده سه بعد از ظهر امروز هنگامی که موکب مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی برای بذل افتخار بجشن دانشگاه تشریف فرمای دانشکده حقوق گردیدند عنصر خائن و جنایتکاری سوء قصد بطرف اعلیحضرت همایون شاهنشاهی با رولور شلیک نمود که موجب خراش کوچکی بر روی لب گردید و بلافاصله به بیمارستان یوسف آباد تشریف فرما و بعد از پانسمان به کاخ اختصاصی تشریف بردند و استراحت فرمودند. اینک برای تسکین خاطار عامه مژده سلامتی کامل وجود مبارک ملوکانه را اعلام می‌دارد. نخست وزیر محمد ساعد به تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۲۷
صدور تلگراف به استاندار‌ها و فرماندار‌ها و سفراء و وزراء مختار ایران در خارجه
دومین اقدام هیئت دولت مخابره تفکر الهی بود که به استاندار‌های فرماندار‌ها و همچنین به نمایندگان سیاسی ایران در خارجه از خلاصه جریان حادثه و مژده سلامتی اعلیحضرت همایونی بود. در عمارت در بار بخش اینکه خبر حادثه در شهر انتشار یافت رجال و نمایندگان مجلس و بسیاری از محترمین و همچنین سفر امور زراه مختار در عمارت در بار حضور پیدا کردند تا از سلامتی اعلیحضرت همایونی استحضار حاصل کنند و مراتب خوشنودی خود را ابراز داشتند
اعلامیه دربار شاهنشاهی
در بار شاهنشاهی باطلاع عموم می‌رساند بعد از ظهر امروز در موقعی که قرار بود موکب مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی برای افتتاح جشن فرهنگی ۱۵ بهمن دانشگاه تشریف فرماشو ندهنگام پیاده شدن در مقابل عمارت دانشکده حقوق مورد سوء قصد قرار گرفتند ولی بحمد الله والمنه جز جراحتی مختصر آسیب دیگری متوجه وجود مبارک نگردید و در اولین سؤالی که شرفیاب شوندگان از حال مبارک نمودند اینطور بیان فرمودند برای خدمت بکشور و میهن عزیز اصابت چند تیر هم اهمیتی ندارد و در راه نیل بدین مقصود اراده ما تغییر ناپذیر خواهد بود اینک ورقه صحی با مضای جناب دکتر اقبال وزیر بهداری و تیمسار سرتیپ ایادی پزشک مخصوص و سرهنک دکتر نجف‌زاده که متضمن شرح حال مبارک است برای مزید اطلاع عموم منتشر می‌شود. وزیر در بار شاهنشاهی – محمود جم
اعلامیه اطباءراجع بحال مزاجی اعلیحضرت همایونی
در نتیجه سوء قصدی که نسبت به ذات مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی شده یک گلوله از طرف راست بصورت داخل و بدون اینکه باستخوان صدمه‌ای وارد آورد از زیر لب بالا خارج و گلوله دیگری باعث هر احت سطحی پیوست در طرف چپ پشت بدن گردیده و سه گلوله دیگر نیز به بنده اصابت نموده است و به طور کلی وضعیت مزاجی اعلیحضرت همایون شاهنشاهی کاملا رضایت بخش می‌باشد.
دکتر اقبال سرتیپ دکتر ایادی سرهنگ دکتر نجف‌زاده
آگهی‌های سپاس برای نجات جان شاه
سپاسگزاری انجمن زرتشتیان تهران از صحت و سلامت شاهنشاه
تلگرام شهری وزارت دربار شاهنشاهی زرتشتیان شاهد وسته مراقب تأسف و تاثر خود را از حادی استان تقدیم و از موده جان بخشی علامتی اعلیحضرت همایون شاهنشاه مجوب معظم له نقاله عنایت پرورد کار یکتا و دلیل المال و سعادت ایرانیان است خدای پروانه را شکر کلار و سپاسدار است. انجمن زرتشتیان تهران
شکر‌گذاری از درگاه خداوند متعال جلت عظمته
که وجود شاهنشاه جوان بخت را در پرتو مراسم والقاف خود از این خطر عظیم حفظ می‌بوده و امیدوار پرستان‌های مقادی در ظل توجهات و عنایات خاصه خداوند متعال برای حفظ دین اسلام و ایران مراسل اعلیحضرت را پانی و بی قرار به ارده. الحادیه صف عطار وسقط فروش تهران
ایزد بی همتا را سپاسگزاریم
از اینکه ذات اقدس شاهنشاه جوابات ما از این سوء قصد لوله پلید جان به امان بردند و باز یزدان را ستایشگریم که هر است در این دنیای پر آشوب، ایران عزیز ما بی سرپرست و دلسوز بماند – غلامعلی اسمعیلی و اهالی و کسبه بازارچه نایب السلطنه
سپاسگزاری از در گاه قادر متعال وست نابکاری که قصد بهاری علماء محبوب مارا والله یا الله کرد و ارادی بهداری که در این کار دخیل پرده‌اند بایستی بر انداشت شود نگران سلامت اعیات مابین شاهنشاهی دست دعا بهر گلم قادر متبال بلند نموده شبان و دوران سلامتر بنای شهر شاهنشاه را از غدار در متعال مسئلت دارم و امیدواریم‌ها به بلند پایه ذات نجسة شاهنشاه و اتوسر ملت ایران کم و کوتاه در می‌ایند یا فضای عموم
بارفروشان میدان امین السلطان
منبع: انتخاب