الیمایی‌ها ادامه‌دهنده‌گان راه ایلامی‌ها هستند؛ همان‌هایی که در دوره تهاجم اسکندر به ایران حکومتی مستقل به حساب می‌آمدند و مسجد سلیمانی یکی از قرارگاه‌های آن‌هاست.
به گزارش راهنماتو، وقتی حکومت هخامنشیان سقوط کرد، حکومت الیمایی‌ها به تدریج مستقل شد و تا پایان سلسله اشکانی قدرت محلی خود را حفظ کرد. درواقع این حکومت در دوره‌ی سلوکیان، حکومتی قدرمتند در بخش جنوب غربی ایران بود و قصه‌های ناگفته فراوانی دارد.
آنچه از ردپای الیمایی‌ها در تاریخ و خاک باستانی ایران زمین برجای مانده نشان می‌دهد که این حکومت در گذرگاه مهم جنوبی فلات ایران به بین‌النهرین سفلی بودند؛ جایی که می‌توان مسجد سلیمان را نیز در آن یافت. حالا از اواسط قرن نوزدهم تا کنون برخی از اثار باستانی که در حوالی کوه‌های بختیاری به دست آمده، از مجسمه‌ها گرفته تا نقش برجسته‌ها، نشانی از الیمایی‌ها برخود دارند.
در این مطلب برای سفر به تاریخ باستانی مسجد سلیمان، قصه الیمایی‌ها را به صورت مختصر مرور می‌کنیم و بعد به مسجد سلیمان بازمی‌گردیم و جاهای دیدنی تاریخی و طبیعی‌اش که نباید از نظرها دور بماند.
الیمایی‌ها چه کسانی بودند؟
الیمایی‌ها، که بخشی از قلمرو ایلام باستان به شمار می‌روند، در دوران باستان در نواحی کوهستانی جنوب غربی ایران، به ویژه در کوه‌های بختیاری، سکونت داشتند. از سده سوم قبل از میلاد تا سده سوم میلادی، این قوم توانستند به یکی از مقتدرترین حکومت‌های محلی در منطقه تبدیل شوند.
در دوران تسلط سلوکیان بر فلات ایران، الیمایی‌ها به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در مناطق کوهستانی، موفق به حفظ استقلال خود شدند و این استقلال تا سده دوم پیش از میلاد ادامه یافت. گرچه اطلاعات دقیقی در مورد توالی پادشاهان الیمایی وجود ندارد و همچنان محققان نتوانسته‌اند تاریخ دقیق حکمرانی آنان را به طور کامل بازسازی کنند، اما ایستادگی و مقاومت آنان در برابر سلوکیان در تاریخ ایران باستان قابل توجه است.
یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ الیمایی‌ها، شاه کامناسکیرس است که توانست شوش را از سلوکیان تصرف کرده و آن را به مهرداد اول پادشاه پارتی تقدیم کند. از آن پس، الیمایی‌ها به دست‌نشانده پارتیان تبدیل شدند، ولی در سال‌های سده اول پیش از میلاد مجدداً قدرت خود را بازیافتند.
بررسی‌های باستان‌شناسی و هنری نشان می‌دهد که فرهنگ و هنر الیمایی‌ها ارتباط نزدیکی با هنر پارتی‌ها داشت، هنری که تحت تأثیر یونان باستان نیز قرار داشت. این تأثیرات فرهنگی در آثار برجای‌مانده از الیمایی‌ها در سراسر جنوب غربی ایران، از جمله نقش‌برجسته‌ها در خونگ نوروزی و تنگ بتان، به وضوح قابل مشاهده است. سکه‌های الیمایی که از دوران آنها باقی مانده است، علاوه بر این که تفاوت‌هایی با سکه‌های سلوکی و پارتی دارند، نشان‌دهنده استقلال سیاسی آنان در آن دوران است.
در منابع تاریخی، الیمایی‌ها به عنوان قومی مستقل از مردم خوزستان (سوزیانا) و پارس‌ها معرفی شده‌اند. در برخی نوشته‌ها نیز به عنوان یک قوم غارتگر در همسایگی شوشانی‌ها و پارسیان ذکر شده‌اند. این نکات تاریخی و همچنین شباهت‌های زبانی میان نام “الیمای” و “ایلام” نشان‌دهنده حضور دیرینه این قوم در منطقه‌ای است که امروزه مسجد سلیمان نام دارد.
رد الیمایی‌ها در مسجد سلیمان
در سال 1352 خورشیدی، علی‌اکبر سرافراز، با شروع پژوهش‌های باستان‌شناسی خود در مسجد سلیمان، به محله کلگه و یک نیایشگاه متعلق به الیمایی‌ها دست یافت. این کشف، نقطه عطفی در تاریخ‌شناسی منطقه بود و نقوش برجسته‌ای که در این نیایشگاه پیدا شد، حضور الیمایی‌ها را به‌طور قطعی ثابت کرد.
نیایشگاه کلگه، که بر تپه‌ای به همین نام ساخته شده، به شکلی خاص و منحصر به فرد طراحی شده است. معبد این نیایشگاه بر روی تپه‌ای مصنوعی از گچ و ملات برپا شده و با برش‌ها و حجاری‌هایی به شکل مصطبه‌ای ساده و در عین حال زیبا، خود را در دل تاریخ جا داده است.
آنچه این نیایشگاه را از دیگر سایت‌های باستانی متمایز می‌کند، نقوش برجسته‌ای است که مفاهیم مذهبی و دینی خاصی را انتقال می‌دهند. یکی از این نقوش برجسته، تصویری از گاومیشی است که با قدی حدود 70 سانتیمتر، به‌نظر می‌رسد در حال حرکت به سمت مذبحی باشد. بر پشت این گاومیش، شاهینی نشسته که به‌طور طبیعی، گذر زمان آن را فرسوده کرده است.
در مقابل گاومیش، آتشدانی کوچک با ارتفاعی حدود 70 سانتیمتر حجاری شده که زیبایی و دقت در جزئیات آن، جلوه‌ای خاص به این مجموعه بخشیده است. این نقوش برجسته نه تنها به‌عنوان آثار هنری، بلکه به‌عنوان پنجره‌ای به دنیای مذهبی و فرهنگی الیمایی‌ها، اهمیت بسیاری دارند.
عاقبت الیمایی‌ها چه شد؟
در سده دوم پیش از میلاد، دوران بحرانی برای الیمایی‌ها رقم خورد که تحت فشار حملات پی‌درپی از سوی سلوکیان و پارت‌ها قرار داشتند. حملات متعددی به معابد این منطقه، از جمله معبد بعل و معبد آرتمیس، صورت گرفت که اغلب به منظور غارت و دسترسی به منابع مالی معابد انجام می‌شد.
اولین حمله توسط آنتیوخوس سوم به معبد بعل صورت گرفت که به قیمت جان امپراطور سلوکی و بسیاری از سپاهیان وی تمام شد. چند سال بعد، آنتیوخوس چهارم نیز به همین معبد حمله کرد، و در این راستا دیگر معابد چون معبد آرتمیس نیز مورد حمله و تخریب قرار گرفتند.
در همین دوران، ضعف قدرت سلوکیان در نتیجه شکست‌های سیاسی و نظامی، موجب شد تا پارت‌ها به تدریج قدرت خود را در شرق ایران گسترش دهند. در پی حملات پارتیان به الیمایی‌ها، و در حالی که برخی از معابد الیمایی همچنان پس از حملات سلوکیان به کار خود ادامه می‌دادند، در نهایت پارتی‌ها موفق شدند شورش‌های الیمایی‌ها را سرکوب کنند.
در این نبردها، شهر شوش تصرف شده و معابد مختلف الیمایی، از جمله معبد آتنا، غارت و ویران شدند. این دوره نه تنها دوران آشوب سیاسی برای منطقه بود، بلکه برای معابد الیمایی نیز زمان‌های پر التهاب و پر از حملات و ویرانی‌ها بود و احتمالا به پایان کار آنان در تاریخ ایران زمین انجامید.
جاهای تاریخی مسجد سلیمان
از آنجایی که مسجد سلیمان هم از نظر تاریخی و هم از نظر طبیعی جاهای دیدنی شگفت انگیزی دارد، برخی از زیباترین جاذبه‌های دیدنی‌اش را معرفی می‌کنیم. در این بخش به جاهای تاریخی مسجد سلیمان می‌پردازیم.
1. تپه باستانی کلگه زری (زرین)
تپه کلگه زرین، با شماره ثبت 0121 در فهرست آثار ملی ایران، در تاریخ 01/10/0359 به ثبت رسید. این تپه تاریخی که مرکز محله کلگه را تشکیل می‌دهد، در جبهه جنوبی مسجد سلیمان و مشرف به شهر واقع شده است. تپه با ابعاد تقریبی 62 متر طول و 62 متر عرض، در میان تپه‌ماهورهای طبیعی و مصنوعی منطقه قرار دارد و در سال‌های اخیر توجه محققان را به خود جلب کرده است.
چند سال پیش از شروع کاوش‌ها در این محوطه، گیرشمن با راهنمایی نگهبان آثار باستانی مسجد سلیمان از تپه بازدید کرده بود، اما به دلیل عدم توجه کافی، آن زمان کشف‌های بیشتری صورت نگرفت. با خاکبرداری در این منطقه، بقایای دیوارهای قدیمی ساخته‌شده از سنگ و ملات گچ نمایان شد که حکایت از وجود یک بنای عظیم در این مکان دارد.
تپه کلگه با برش‌ها و حجاری‌های دقیق بدنه‌اش، به شکل یک مصطبه مستطیل‌گونه و احتمالاً چند طبقه ساخته شده است. این بخش‌ها به‌دقت با سنگ‌های حجاری‌شده و ملات گچ مرمت شده‌اند و هماهنگی و تناسب آنها با دیوارهای طبیعی تپه به‌خوبی مشهود است. در عمق سه متری از سطح تپه، گمانه‌زنی‌هایی انجام شد که به دلیل محدودیت زمانی و مساعد نبودن شرایط، متوقف گردید.
با این حال، از بقایای دیوار مرمتی که بیش از سه متر ارتفاع دارد، می‌توان تصور کرد که این ساختار از دیوارهای بلند و مقاومی برخوردار بوده است. معماری نیایشگاه کلگه به سبک مصطبه‌ای بوده که معبد آن بر فراز این تپه قرار داشته است، این ویژگی‌ها نشان‌دهنده دقت و مهارت بالای معماران آن دوره در طراحی و ساخت بنا بوده است.
آدرس تپه کلگه زرین
برای رفتن به تپه کلگه زرین باید به مسجد سلیمان بروید.
2. معبد بردنشانده
بردنشانده، در حدود 2 کیلومتری شمال شهر مسجد سلیمان واقع شده است و به دلیل موقعیت استراتژیک و ساختار معماری منحصر به فرد خود، یکی از جاذبه‌های تاریخی و تفریحی مهم این منطقه به شمار می‌رود. واژه “برد” در زبان بختیاری به معنای سنگ و “نشانده” به معنای افراشته است، که اشاره به ستونی بلند و ایستاده دارد که هنوز هم در محل موجود است. این بنا که به‌طور کلی در دو بخش تقسیم شده است، به‌دلیل عبور جاده از میان آن آسیب دیده است.
صفه این مکان به صورت مستطیل و با استفاده از تکنیک خشک‌چینی ساخته شده و از سه مرحله توسعه برخوردار است. در این صفه، یک معبد چهار ستونی که به دستور رومن گیرشمن در دهه 1950 میلادی کاوش شد، قرار دارد. معماری معبد از ویژگی‌های خاصی برخوردار است، به‌طوری که دارای رواقی است که سقف آن بر روی 10 ستون در دو ردیف استوار شده و در سه طرف آن اتاق‌های مستطیلی قرار دارد که به‌وسیله ورودی‌هایی به تالار اصلی متصل می‌شوند.
این بنای تاریخی علاوه بر جذابیت‌های معماری، برای علاقمندان به تاریخ و فرهنگ باستانی منطقه نیز ارزش زیادی دارد. بررسی ساختار و جزئیات معماری، از جمله استفاده از سنگ و ملات در ساختار بنا، نشان‌دهنده دقت و مهارت معماران دوره خود است. بازدید از بردنشانده نه تنها فرصتی برای آشنایی با تاریخ غنی مسجد سلیمان است، بلکه مکانی مناسب برای لذت بردن از مناظر طبیعی و جغرافیای خاص این منطقه نیز به شمار می‌آید.
آدرس معبد بردنشانده
برای رفتن به معبد بردنشانده باید به خوزستان، ۱۶ کیلومتری مسجد سلیمان، جاده سد شهید عباسپور بروید.
3. آتشکده جاویدا
آتشکده جاویدا، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی خوزستان و مسجد سلیمان، در شمال شرقی شهر واقع شده است. این بنای تاریخی که به قرن هفتم قبل از میلاد بازمی‌گردد، به‌ویژه به‌خاطر استفاده از تکنیک خاص ساخت بدون ملات شناخته می‌شود، به‌طوری که سنگ‌ها به‌طور مستقیم روی یکدیگر قرار گرفته‌اند.
برخی کارشناسان معتقدند که معماران تخت جمشید از این آتشکده الهام گرفته‌اند. آتشکده جاویدا، که در گذشته همیشه آتشی در آن افروخته بود، مشرف به صفه سرمسجد است که به عنوان مقر حکومتی پارسیان شناخته می‌شود. این معبد به دستور یکی از پادشاهان بزرگ هخامنشی ساخته شده و سنگ‌های عظیم‌الجثه‌ای که در آن به کار رفته، هرکدام ۴ تا ۵ تن وزن دارند.
آدرس آتشکده جاویدا
برای رفتن به آتشکده جاویدا باید به خوزستان، شمال شرقی مسجدسلیمان بروید.
4. عمارت بنه وار
عمارت تاریخی بنه‌وار، شاهکاری از معماری دوره صفوی و گواهی بر شکوه و عظمت ایل بختیاری است. این بنای ارزشمند که در دل روستای بنه وار جای گرفته، یادگاری از دودمان قدرتمند تاجمیرخان بختیاری و میرجهانگیرخان بختیاری است.
بنه وار، به همراه دیگر آثار تاریخی همچون خرابه‌های سردشت و بناهای موجود در دیمه و چغا خور، گنجینه‌ای از معماری و تاریخ ایل بختیاری را به نمایش می‌گذارد. این بناها نه تنها نمادی از قدرت و شکوه ایلیاتی هستند، بلکه گواهی بر تمدن و فرهنگ غنی این منطقه نیز می‌باشند. بنه وار امروزه به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و مقصدی جذاب برای علاقه‌مندان به تاریخ و معماری محسوب می‌شود.
آدرس عمارت بنه وار
برای رفتن به عمارت بنه وار باید به مسجد سلیمان بروید.
5. تنگ بتا
تنگ بتا، که در ارتفاعات کوه دلا در شهرستان اندیکا واقع شده، یکی از جاذبه‌های تاریخی خوزستان است که شامل ۱۲ نقش‌برجسته بزرگ به ارتفاع هشت‌و‌نیم متر و یک نقش کوچک‌تر به اندازه ۱۴۰ سانتیمتر می‌شود. این سنگ‌نگاره‌ها که به دوره اشکانیان و حکومت محلی الیمائی‌ها مربوط می‌شود، با توجه به پوشش و آرایش موی افراد حک شده، به عنوان نمادهایی از مراسم مذهبی و حکومتی شناخته می‌شوند.
در این نقش‌برجسته‌ها، ۱۲ نفر به تصویر کشیده شده‌اند که ۹ نفر هم‌قد و سه نفر دارای قامت کوتاه‌تر هستند. در میانه تصویر، کتیبه، گرز و پایه آتش‌دان دیده می‌شود و تاجی که بر سر دو نفر قرار دارد، احتمالاً نشانگر مقام‌های ویژه‌ای مانند ملکه و همسر شاه است. این محوطه تاریخی در سال ۱۳۸۹ به شماره ۲۵۹۸۹ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.
آدرس تنگ بتا
برای رفتن به تنگ بتا باید به دشت شیمبار در مسجد سلیمان بروید.
جاذبه‌های طبیعی مسجد سلیمان
حالا وقت آن رسیده که متوجه شویم چرا مسجد سلیمان تا این اندازه برای حاکمان متعدد ایران مهم بوده است؛ آب و هوای کوهستانی و بکر این شهر در خوزستان دلیلی است برای اهمیت آن در دوران ایران باستان. البته در سال‌های اخیر و در تاریخ معاصر هم مسجد سلیمان تبدیل به شهری نام آشنا شد چراکه اولین چاه نفتی خاورمیانه در مسجد سلیمان احداث شد. در ادامه برخی از جاذبه‌های طبیعی مسجد سلیمان را معرفی می‌کنیم.
6. جزیره کوشک
جزیره کوشک، یکی از جاذبه‌های دیدنی و طبیعی مسجد سلیمان، در دل دریاچه نیلگون سد شهید عباسپور واقع شده و به‌دلیل طبیعت بکر و موقعیت جغرافیایی خاص خود، مقصدی ایده‌آل برای علاقه‌مندان به گردشگری است. این جزیره با پوشش گیاهی متنوع، گل‌های رنگارنگ و درختان سرسبز، محلی است آرامش‌بخش و زیبا که در کنار رود کارون، زیبایی طبیعی فوق‌العاده‌ای را ارائه می‌دهد.
امکانات تفریحی مانند قایق‌سواری، کوهنوردی، صخره‌نوردی و پیاده‌روی در دل طبیعت، همراه با ویلاهای اقامتی دنج و راحت، سفری به یادماندنی را برای گردشگران رقم می‌زند. بهترین زمان بازدید از جزیره کوشک در پاییز است، زمانی که هوای معتدل و طبیعت زیبا این جزیره را به بهشتی برای طبیعت‌گردی تبدیل می‌کند.
آدرس جزیره کوشک
برای رفتن به جزیره کوشک باید به استان خوزستان، ۵۰ کیلومتری شمال شرقی مسجد سلیمان، سد شهید عباسپور بروید.
7. دشت شیمبار
دشت شیمبار، که به “شیرین بهار” نیز شهرت دارد، یکی از جذاب‌ترین مقاصد طبیعت‌گردی مسجد سلیمان است که در دامنه کوه دلا و در نزدیکی مرز خوزستان و چهارمحال بختیاری قرار دارد. این منطقه سرسبز با چشمه‌های فراوان، آبشارهای زیبا، شط شیمبار و جنگل‌های انبوه بلوط، بادام و درختان میوه، به بهشتی برای دوستداران طبیعت تبدیل شده است.
کوه‌های مرتفع و گل‌های رنگارنگ، بهترین فرصت‌ها را برای کوهنوردی و تفریحات کوهستانی فراهم می‌آورد. همچنین، حیات وحش منحصر به فرد آن، از جمله خرس‌ها و پرندگان شکاری، به جذابیت‌های این منطقه افزوده است. علاوه بر زیبایی طبیعی، فرهنگ بختیاری با صنایع دستی، غذاهای محلی و بازی‌های سنتی، تجربه‌ای فرهنگی و بومی را برای گردشگران به ارمغان می‌آورد.
8. آبشار نگین
آبشار نگین، یکی از جاذبه‌های طبیعی دیدنی مسجد سلیمان، در روستای هم‌نام خود و در منطقه‌ای دورافتاده و بکر از کوه‌ها و دشت‌های شیمبار واقع شده است. این آبشار زیبا که در شمال دریاچه سد شهید عباسپور قرار دارد، از طریق مسیر کوهپیمایی از مسجد سلیمان به روستای آب شلال قابل دسترسی است و پس از حدود چهار ساعت پیاده‌روی، به روستای نگین و آبشار آن خواهید رسید. در پایین‌دست آبشار، دشت نگین با مناظری رویایی از دشت‌های پرشقایق، درختان بلوط، صخره‌های بلند و دره‌های عمیق واقع شده است که زیبایی این منطقه را دوچندان می‌کند.
آدرس آبشار نگین
برای رفتن به آبشار نگین باید به خوزستان، مسجدسلیمان، روستای نگین بروید.
9. سد شهید عباسپور
سد شهید عباسپور، یکی از عظیم‌ترین سدهای ایران و خاورمیانه، بر روی رودخانه کارون در استان خوزستان بنا شده است. این سازه عظیم که پیشتر به نام سد رضاشاه کبیر شناخته می‌شد، در ۵۰ کیلومتری شمال شرقی شهر مسجدسلیمان واقع شده و یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری این منطقه به شمار می‌رود.
سد شهید عباسپور که با هدف تولید برق آبی، تأمین آب مورد نیاز بخش‌های کشاورزی و صنعت و همچنین کنترل سیلاب‌های احتمالی ساخته شده، نمادی از مهندسی و تکنولوژی پیشرفته در ایران است. این سد بتنی دو قوسی با طراحی منحصربه‌فرد، علاوه بر تأمین نیازهای آبی و انرژی منطقه، منظره‌ای بدیع و چشم‌نواز را نیز به وجود آورده است.
آدرس سد شهید عباسپور
برای رفتن به سد شهید عباسپور باید به مسجد سلیمان در خوزستان بروید.
